“Mangala tahtası değil, bayram haftası” düzgüsü terzi esnafı arasında 1950’li yıllarda kullanılan yaygın bir sözdür. Söz; konunun mangala tahtası (yani oyun tahtası) gibi basit bir konu olmadığını ve bayram haftasının terziler için ne kadar önemli olduğunu vurgulamak için ifade edilmektedir.
Aslı “Mancala” olan oyuna yörede “Mangla”, “Mangala”, “Menkala” da denilmektedir. Oyunun adını Arapça nakl ve türevlerinden menkul, menkule sözcüklerinden dilimize geçtiği düşünülmektedir.
Dünyanın en eski, antik oyunlarından birisidir. Mısır’da Memphis, Thebes ve Luxor tapınaklarında oyunun oynandığı taş bloklar bulunduğu bilinmektedir. Aynı taş bloklara Sümer Uygarlığında da rastlanmıştır. Ülkemizin pek çok yöresinde farklı adlarla-mangalan, evcik, malak, emen, foduk gibi- bilinen oyunun Gaziantep’te 1940’lı ve !950’li yıllarda yaygın olarak Acer Kahve’de oynandığı bilinmektedir. Gaziantep Kalesinde yapılan kazılarda biri büyük 7’li, ikisi küçük 6’lı üç adet mangala taş blokları ortaya çıkarılmıştır.
Oyun; oyun taşlarının oyun tahtası (Burada tahta yerine kaya vb olabilir) veya oyun oynanan yerde açılan çukurlar arasında birinden diğerine geçirilmesi esasına dayanır. Oyuk sayıları oyunun zorluk derecesine göre değişebilir. Ayrıca bazı oyun tahtalarında kazanılan taşların konulduğu oyuklar da vardır. Oyun taşı olarak; taş, boncuk, bilye, deniz kabukları, meyveler vb kullanılmaktadır.
Oyun iki kişi veya iki takım halinde oynanır. Oyunculardan birisi avucuna taş alıp sakladığı taşların rakibine taşların sayısını sorar. Tek mi, Çift mi” sorusunun cevabına göre oyunda ilk hamleyi yapacak oyuncu belirlenir. İlk oyuncu elindeki - kendi tarafından- taşları saatin hareketinin tersi yönünde hareket etmek üzere- kendi tarafındaki tüm oyuklara birer taş bırakarak bitirir. Her oyuncu ancak kendi hazinesine taş bırakabilir. Oyuncu kendi tarafındaki çukurları ve hazinesini bitirdiğinde elinde taş kalırsa ancak o zaman rakip oyuncunun çukuruna taş bırakabilir. O esnada rakibin çukurundaki taş sayısı çift sayı olursa (2,4,6,.gibi) rakibin çukurundaki bütün taşları alır. Hamle sırası karşıya geçer. Oyuncunun elindeki kalan son taş kendi boş çukuruna gelirse oyuncu hem kendi taşını hem de karşısındaki rakibin çukurundaki bütün taşları kazanarak taşları kendi hazinesine katar. Oyun sonunda oyuncuların hazinesindeki taşlar sayılır. Hazinesinde en fazla taş olan oyuncu kazanır, oyunda kullanılan terimle “kıvratmış” olur. Arzu edilirse oyun yeniden başlar. Ödüller ayni veya nakdi olabilir.
Kaynaklar:
Tokuz, Gonca, 20. Yüzyılda Gaziantep’te Eğlence Hayatı, Gaziantep Üniversitesi Vakfı Yayınları, 2004, Gaziantep.s.77-80
Tokuz, Gonca. Gaziantep Çocuk Oyunları Üzerine Halkbilimsel Bir İnceleme, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, yüksek lisans tezi, 2011, Gaziantep, s. 305-306
Tokuz, Gonca. Bir Zamanlar Biz de Çocuktuk, Geleneksel Çocuk Oyun ve Oyuncakları, Gaziantep Şahinbey Lions Kulübü, 2013-2014 Hizmet Yılı Kültür Hizmeti Yayını, 2014, Gaziantep, s. 192-193.
Fotoğraflar: Gaziantep Kalesi’ndeki mangala oyunu taş blokları
Foto: Metin Karadağ
Arşiv: Gonca Tokuz
