19. Yüzyılın ikinci yarısında 1847’de Antep, Halep Vilayetine bağlı sancak merkezi, 1864 Vilayet Nizamnamesine göre Halep Merkez Sancağına bağlı bir kaza merkezi olarak Halep merkez kazasından sonra en büyük kasabadır. Kentin gelişmesine paralel olarak yapılaşma hızlandığında bazı varsıl aileler şehir dışından sanatçılar getirterek evlerine çeşitli süslemeler yaptırmışlardır. Geleneksel evlerdeki bu süslemeler kapılarda topuz başlı çivilerle yapılan hayat ağacı ve vazoda çiçekler ile başlar, evin diğer bölümlerinde sofa ve odalarda devam eder. Oda kapıları, pencereler, pencere iç dolaplar, kübbiyeler, camekanlar, dolap kapakları, çekmeceler ve duvar kaplamaları ahşaptan yapılmıştır. İçerisi ahşapla kaplı bu odalara “Nacarlı Oda” denir. Odaların dolaplarında ve pencere kapaklarında üzerinde sık sık hayat ağacı, selvi ağacı, geometrik motifler, çiçek demeti, vazo içerisinde çiçekler, sarmaşıklara rastlanır.
Bilindiği gibi geleneksel Türk evlerinde tavan ve duvar süslemelerinin ayrı bir yeri vardır. Tavan süslemelerinde genelde çitakâri, kündekâri, aplike ve kalem işi gibi teknikler kullanılır. Yaygın bir bezeme türü olarak uygulanan kalem işleri bilindiği gibi, sıva üstü kalem işleri, ahşap üstü kalem işleri, taş-mermer üstü kalem işleri, deri-bez üstü kalem işleri ve malakari olarak çeşitlere ayrılmaktadır. Gaziantep evlerindeki kalem işi resimleri inceleyen Pelin Şahin Tekinalp “Manzaralı Oda: Atay Evi’nden Egzotik Manzaralar” başlıklı makalesinde, “Antep resimlerinin büyük çoğunluğu taşra üslubundan ziyade, başkent üslubuna yakınlıklarıyla dikkati çektiğini” belirterek buna bağlı olarak başkentten usta gelme olasılığından da söz eder.
Gaziantepli büyük dilci Ömer Asım Aksoy, kendi evlerini anlattığı yazısında geleneksel Antep evlerindeki resimleri şöyle özetler. “..Odanın içi yalnız nacarlatılmakla kalınmamıştır. O bir zevk ve sanat meşheridir. Her tahtanın üzerinde rengarenk yağlı boya resimler vardır. Bu resimler hep saksı içerisinde hayali çiçekler tasvir eder. (Bizim ev öyle idi. Ben ilk resim zevkimi onlardan aldım ve çocukluğumun en zevkli meşgalelerinden birisi bu resimleri taklit etmekti. Mektepte resim derslerinde arkadaşlarıma tefevvuk ettiğimin sebebi o mümareselerdir.”
Gaziantep’te il merkezinde incelenen duvar ve tavan resimlerinin bulunduğu evler; Bey, Yaprak, Tışlaki, Suyabatmaz ve Şekeroğlu mahallerinde tespit edilmiştir. Anlatılan örnek ev ise Bey Mahallesindeki Abdülkadir Kimya ve varislerine ait Karanazar Nazaretyan konağıdır. Seçilme nedeni evin tamamının duvar resimleri ve taş işçiliğinin yanı sıra alçı, seramik ve ahşap süslemeler ile bezenmesidir. Sofa dahil üç odasında da duvar, tavan resimleri bulunmaktadır. Giriş kapılarının üzerinde hicri ve miladi tarihlerin bulunduğu evin süslemeler açısından en önemli kısmı “Baş Oda” veya “Cennet Odası” denilen büyük odasıdır. Kubbe tavanın eteklerinde bitki dallarının süslediği sütunlar arasına yerleştirilmiş on altı adet duvar resmi bulunmaktadır. Her biri diğerlerinden farklı olan bu resimlerde koyun sürüsü, deve kervanı, geyikler, inekler, aslanlar, hayali şehirler, çeşitli binaların yanı sıra dini sembol ve simgeler yer almaktadır. Bir katedral, çocuklar ve köpekleri, çoban ve köpeği, geniş bir ırmak ve balıkçılar – ağ çeken balıkçılar ve balıkçıları bekleyen kadın-çiçek toplayan çocuklar, dere kenarında yanlarında kuzu ile oturan çocuklar, melekler, aslan ve geyik mücadelesini anlatan sahnelerin yanı sıra İstanbul manzaraları ve İstanbul Kız Kulesi resmi de dikkat çekmektedir. Evin doğu odasındaki resimlerde Eros, çiçekler, çeşitli manzaralar, yel değirmeni, otlayan inekler, balıkçı ve kayığı, gün batımı, çeşitli deniz manzaraları, harman yeri ve başaklar, harman yerinde buğday demetleri arasında döven ve üzerinde bir insan vardır. Güney odada tavan bordürlerinin birleştiği köşede baklava dilimi şeklinde ahşap kabartmalardan oluşan desenli bir bölüm mevcuttur. Bordürler üzerinde meyve (üzüm salkımları, elma), tahıl ve çiçekler görülmektedir.
Sadece bir örneğini verdiğimiz, Yurdumuzun pek çok ilinde varlığı bilinen kalem işleri belli bir ilgiyi hak etmenin ötesinde simgesel anlamlarıyla bizlere büyülü bir dünyanın kapılarını açarlar. Örneğin barış ve bolluk simgesi olan bereket boynuzu, varlığına inanılan gök, yeryüzü ve yer altı dünyalarını, yeni bir doğum ve filizlenmeyi ifade ettiğini düşündüren dokuz parçalı aynalar, kubbe tavanın eteklerinde bitki dallarının süslediği sütunlar arasına yerleştirilmiş on altı adet duvar resmi ile maddesel gücü simgeleyen 16 sayısı gibi. Görünen ile görünmeyen arasında aracılık yapan melek figürleri, yaşam denilen çarkın süreklilik olgusunu yaratan hep göğe çıkmak eylem ve olgusu ile çeşitli ağaçlar, bolluk ve bereketin sembolü meyveler (üzüm, elma, nar, armut, karpuz), ana rahmi ve toprağı simgeleyen buğday başakları (tahıl- harman yeri) ile meslek temsilcileri balıkçılar ve çobanlar gerçek ve sanal dünyamızın vazgeçilmez öğeleri ve değerli kültür mirasımızdır.
YARARLANILAN KAYNAKLAR
Aksoy, Ö. A. Eski Meskenler. Gaziantep Halk bilgisi Derlemeleri, Ankara,1938, C.1.
Atalar, A. Osmanlı Dönemi Antepevleri, Merinos, İstanbul, 2004.
Ayıntap Evlerinde Saklı Sanatlar Projesi, Avrupa Birliği tarafından desteklenen Güney İlleri Gazeteciler Derneği Projesi. İzmir, 2009
Erbaş, S.S. Gaziantep Evlerinin İç Mekân Tasarımı, Atılım Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İçmimarlık ve Çevre Tasarımı Bölümü, y. Lisans tezi, Ankara – 2012
Ersoy, N. Semboller ve Yorumlarla, Görünenden Görünmeyene, İstanbul, 1990.
Tarihe Tanıklık Eden Evler Projesi. (A. Atalar, Ş. Okkıran, E. Koç), Türkiye-Suriye Bölgelerarası İşbirliği Programı Proje Koordinatörlüğü Birliği, İzmir, 2009.
Uğurluer, M. Süslemeleriyle Dikkat Çeken Bir Antepevi (Baş Oda Duvar Resimleri), Yorum Dergisi, Ankara, 1999, sayı: 30,31.
Yazarın notu: Yazı için Metro-Gastro Mutfak Kültürü Dergisinde yayımlanan Geleneksel Gaziantep Evlerinde Duvar Resimlerinde Mutfak Kültürümüz” adlı makalemden yararlanılmıştır.
